Volver a la búsqueda

Datos del documento

Original, título
In obitum Marci Antonii Turriani (5 fragmentos: (1) Et si ego met tamti casu perculsus amici ... pestis, & huc illuc saevit Erynnis adhuc; (2) Iam neque finierant gemitus, et lumina siccis... unus, qui multos instrueres populos; (3) Interea vos o Benaco centum patre Nymphae... tantum animos rerum forma lenire potest.; (4) Quos inter tuus ipse recens a funere frater... carpere irer caeli cui potuisse datum est; (5) Illa tuum, dum sidera erunt, dunque aequora current, / nomen in astra memor, et bene facta est.)
Lugar de publicación
Sevilla
Fechas
1580 [edición]; 1579-1580 ca. [traducción]
Edicion
1ª ed.?
ISBD
Aunqu’en el caso yo de tal amigo... / [Elegia... de Geronimo Fracastorio a Iuan Batista de la Torre]. En: Obras de Garci Lasso de la Vega / con anotaciones de Fernando de Herrera. — En Sevilla : Por Alonso de la Barrera, 1580. — [12], 691, [5] p. ; 4º. — p. 343-247.
Fuente
Ejemplar de librería anticuaria.
Verificada
✔️
Descripción del contenido
  • Portada: «OBRAS DE | GARCI LASSO DELA VEGA | CON ANOTACIONES DE | FERNANDO DE HERRERA, | AL ILLVSTRISSIMO I ECELEN | tissimo Señor Don Antonio de Guzman, | Marques de Ayamonte, Governador del Estado | de Milan, y Capitan General de Italia. [Escudo del dedicatario] | EN SEVILLA POR ALONSO DE LA BARRERA. | Año de 1580».
  • Preliminares del editor o del traductor: (339r): «La Elegía [I de Garcilaso de la Vega] es traduzida, aunque acrecentada mucho y variada hermosamente, de la de Geronimo Fracastorio a Iuan Batista de la Torre varones en la muerte de Marco Antonio de la Torre su ermano. Assi pondre los lugares que trasfirio Garci Lasso a la suya [sigue el texto de Fracastoro: Et si ego met tamti casu perculsus amici...ff. 340-42] (343): Bien se que son molestas a los que saben las traduciones desnudas de artificio i sin algun ornato, i que no podran sufrir que yo ocupe lo que fuera mejor en otras cosas concirnientes a la materia con versos tan poco trabajados, pero no atendo en esta parte a satisfazer sus gustos, sino los de los hombres que carecen de la noticia d’estas cosas; i por esta causa buelvo en español los versos peregrinos de nuestra lengua, aunque no pretendo en ellos mas que la fidelidad de la traducion, porque si quisiera descubrir en este lugar alguna elegancia i virtud poetica, avia ocasion qual podia dessear un ambicioso. Mas mi intento no es este, i assi procuro mas que mostrar cone sta crudeza las imitaciones de Garci Lasso, i fuera vano cuidado querer dezir esto en competencia de nuestro poeta».
  • Texto: inc. «Aunqu’en el caso yo de tal amigo...», expl. «... al cielo llevara tu nombre i hechos.».
  • Texto (parte): inc. «Aunqu’en el caso yo de tal amigo...», expl. «... al cielo llevara tu nombre i hechos.».
Observaciones

La traducción de fragmentos del poema latino concluye el comentario de Herrera a la Elegía I de Garcilaso “Al Duque de Alba, en la muerte de Don Bernardino de Toledo”, definida por él como una traducción ampliada del poema de Fracastoro (véase Registro 3961). Para demostrarlo, el comentarista cita los versos latinos readaptados por Garcilaso, y a continuación ofrece una traducción propia de los mismos. En la elegía de Fracastoro A Giovanni Battista Della Torre", el pastor Batto (es decir, el autor) llora inconsolable la precoz muerte de Jola, es decir, el amigo Marco Antonio Della Torre (1481-1511), dirigiendo la elegía consolatoria a su hermano.

Pese a que en la mayor parte de los casos, las traducciones intercaladas por Herrera se reducen a pocos versos (a veces incluso sólo dos), la autoridad del traductor y la gran difusión que sus Anotaciones tuvieron, aconsejan censarlas una por una, aclarando en cada caso el lugar y sentido de su inserción en el comentario. Los autores italianos vertidos por Herrera en el Comentario a Garcilaso son los siguientes por orden alfabético (entre paréntesis el número de traducciones): AMANIO (1), ARIOSTO (3), CARITEO (1), FRACASTORO (1) DI LEO (1), MINTURNO (1), MOCENIGO (1), PETRARCA (5), PASQUALI (1) TANSILLO (1). Hay, además otras traducciones de diferente autoría (Cetina, Diego Girón, Cristóbal Mosquera)

Traductor

Herrera, Fernando de 1534 - 1597

Influyente poeta y crítico sevillano. De familia honrada pero modesta, en la capital andaluza estudió humanidades primero con el maestro Pedro Fernández de Castilleja, luego tal vez en el Colegio de Santo Tomás fundado por Rodrigo de Santaella, aunque no consta ningún título que lo acredite. Recibió órdenes menores en 1566 y a partir de 1559 frecuentó el círculo italianizante de Leonor de Milán, condesa de Gelves, a quien dedicó numerosas rimas, publicadas, junto con otras composiciones, en 1572. Ya hacia 1569 se le comenzó a distinguir con el apelativo de “divino”. A su muerte desaparecieron los pliegos inéditos que guardaba para su publicación. Su petrarquismo anticipa soluciones del Barroco, al igual que prebarroca es su concepción del lenguaje poético como código separado de la lengua común. Las "Anotaciones" a la poesía de Garcilaso de la Vega (1580) fueron en buena parte una exposición de su teoría poética, aprendida de las fuentes italianas, e inclinada al neoplatonismo. Por demás, problemática es la historia textual de la poesía herreriana, cuya única edición no póstuma (Algunas obras de F. de Herrera, Sevilla, Andrea Pescioni 1582) contiene un escaso número de composiciones, mientras que la póstuma cuidada por su amigo Francisco Pacheco (Versos de Fernando de Herrera, Sevilla, Gabriel Ramos Vejarano, 1619) se vale de manuscritos heterogéneos y ha dado pie a la sospecha de una labor de revisión por parte del propio editor.

Otras traducciones

Autor

Fracastoro, Girolamo 1478 - 1553

Textos

Original

Girolamo Fracastoro, Carmina
In obitum Marci Antonii Turriani Veronensis
ad Johannem Baptistam Turrianum fratrem

[vv. 1-44]
Etsi egomet tanti casu perculsus amici
Solamen nostris discuperem lacrimis,
Ne mea perpetuo manarent lumina fletu,
Pergeret aut tantus urere corda dolor,
Attamen, ut mi animi ualuit concedere amoror,
Istaec moesta tibi carmina persolui:
Quo fortasse meis consolarere Camoenis,
Si miseros quicquam Musa leuare potest:
Ac ne tu in lacrimas paullatim totus abires,
Liquitur ut pluuio tacta pruina Noto.
Quandoquidem cari fato te fratris acerbo est
Rumor in extrema uiuere tristitia,
Nec iam posse quietis habere, aut commoda somni;
Sed cedente die, sed redeunte queri:
Moerentemque, uagumque, et turpem fletibus ora
Amissum totis quaerere litoribus.
Fertur ut Eridani ripas errasse per omnes
Anxia fraterno funere Lampetie.
Septem quam perhibent somni sine munere noctes,
Ieiunam septem continuasse dies.
Et, quoties longo defessa errore uiarum
Vmbrosi in ripa concidit Eridani,
Reddite uos Phaetonta mihi, clamabat ad undas,
O quaecumque sub hoc flumine Nympha latet.
Te tamen, ullius si cuiquam morte dolendum est
Iusta quidem tanti caussa doloris habet.
Quandoquidem immatura morte tibi omnia frater
Commoda, teque ipsum perdidit, atque tuos:
Perdidit hei misero carus tibi frater ademtus,
Quo tibi non ullus carior alter erat.
Ille amor, ille tuae solamen dulce iuuentae,
Ille tuae fuerat spes, columenque domus:
Quicum uersari semper, quicum esse solebas,
Atque animi arcana dicere consilia:
Vnum mirari, atque unum praeponere cunctis:
Ambrosiae e cuius effluere ore lepos.
O nimium miseri nos, et genus aerumnosum,
Deterius quorum est conditione nihil.
In nos saeuitum est bello, quo durius umquam
Vidit nulla aetas, nec feret ulla dies.
Seruitium tulimus crudele, et barbara iussa,
Parsque domos caras liquimus, et patriam.
Relliquias, miserosque absumsit rabida ciues
Pestis, et huc illuc saeuit Erinnys adhuc.

[vv. 49-58]
Iam neque finierant gemitus, et lumina siccis
Non bene cessarant tristia flere genis,
Quum tu, Marce, cadis, quam nos tot tristibus actos
Deseris, heu falsos credulitate tui.
Non hoc uiuida nos tua iam sperare iuuenta,
Hoc tua non uirtus, non benefacta dabant,
Exanimen ut nos te iuuenem, nec iam ulla loquentem
Externa miseri contegeremus humo:
Sed fore, quem fama uirtus aequaret Olympo,
Vnus qui multos instrueres populos;

[vv. 89-112]
Interea, o uos Benaco centum patre Nymphae,
Sarcaque ab Alpinis edite uerticibus,
Et uos o Naci rupes, et saxa Briani,
Et nemora umbrosis densa cacuminibus,
Ferte aliqua o nunc ferte meo solatia Batto,
Et tantam ex animo demite tristitiam.
Quem neque sancta potest Sophie complexa leuare,
Musa nec assuetis sedula carminibus.
Batte, tamen uates, longum ut quaesisset ademtam,
Et longum flesset Thracius Eurydicen,
Nullo solatus, blando quam carmine, curas,
Nullo, quam Sophia, dicitur esse magis.
Illi, seu Rhodopes siluis erraret in altis,
Siue in deserti Strymonis aggeribus,
Semper Musa comes, semper pendebat eburna
Ex humero numeris docta sonare lyra.
Ille orbem immensum semper spectabat, et orbis
Ornatum, puris sidera luminibus,
Et maria, et montes uastos, atque irrequieta
Flumina, tum quicquid denique terra parit.
Quorum animaduertens certa sub lege tenorem,
Paullatim caram senserat Eurydicen
Deleri, et tristem mutari in gaudia mentem;
Tantum animos rerum forma leuare potest.

[vv. 139-150]
Quos inter tuus ipse recens a funere frater
Miratur caelum, caelicolumque domos,
Aeternamque diem, et felicem ex ordine gentem;
Inter quos gaudet se quoque dinumerans.
Quem circum illustres animae, Proauique, Paterque
Intentos oculos ore Nepotis habent,
Et pulchram effigiem agnoscunt; miratur et ipse
Egregiam stirpem, magnanimumque genus;
Agnoscitque suos, et facta et nomina discit:
Tum quantum sit adhuc terra habitanda tibi.
O fortunatum nimium, tristem ante senectam
Carpere iter caeli cui potuisse datum est!

[vv. 159-160 Finis]
Illa tuum, dum sidera erunt, dum flumina current,
Nomen in astra memor, et benefacta feret.

Comentarios

Fragmentos reproducidos por el propio Herrera en sus Anotaciones a la Elegía I de Garcilaso de la Vega

Paratextos

Texto de la traducción

TRADUCCIÓN DE FERNANDO DE HERRERA

Aunqu'en el caso yo de tal amigo
herido gravemente i lastimado
codiciasse a mis lágrimas consuelo,
porque mis lumbres en perpetuo llanto
no manasen, ni este dolor tan grande
a quemarme los pechos començasse,
pero luego qu'aquesto concederme
de mi ánimo pudo la amargura,
acabé para ti estos mustios versos
con que te consolasen mis Camenas,
si algo puede aliviar la Musa un mísero,
porque tú todo poco a poco en lágrimas
no te fuese, cual ielo se desata
tocado con el Noto pluvïoso,
pues es rumor qu'en última tristeza
vives con el acerbo i duro hado
del caro ermano, i que gozar no puedes
del reposo los gustos, i del sueño;
mas que quando se aparta i buelve el dia
te quexas, i que buscas al perdido,
triste i vago, i con llanto torpe el rostro,
por todas las riberas, de la suerte
qu'anduvo errando por las vandas todas
de Erídano Lampecie congoxada
con la fraterna muerte, la qual dizen
que siete noches sin el don del sueño,
i ayuna continuó otros siete días.
I quando con el largo error cansada
del viage cayó en la gran ribera
del Erídano umbroso, dando vozes
a las ondas dezía: "Vos bolvedme
mi Faetón, ¡ay!, o qualquiera sea
la Ninfa que s'esconde en este río."
Tú, pero si doler a alguno deve
agena muerte, tienes justa causa
de tan grave dolor, porque tu ermano
hizo perder en su temprana muerte
tu cómodo a ti mesmo ya a los tuyos.
Perdió tu caro ermano de ti, mísero,
quitado, a quien amavas más qu'a otro.
Aquél amor, aquél consuelo dulce
de tu juventud era, i esperança
i reparo i coluna de tu casa;
con quien siempre tratar, con quien solías
estar, i los consejos ascondidos
de tu ánimo dezir, mirando a él solo,
i a todos prefiriendo, en cuya boca
la gracia de l'ambrosia parecía.
¡Oh grandemente míseros nosotros
i linage afamado i fatigoso,
de cuya suerte no ai peor alguna!
En nos s'embraveció la fiera guerra,
que nunca edad alguna vio más dura
ni la tendrán jamás algunos días.
Sufrimos tristes el crüel servicio
i los bárbaros mandos, i perdimos
parte las caras casas i la patria;
consumió las reliquias i los míseros
ciudadanos la peste corrompida,
i aún oi arde la furia en todas partes.

No avían aún fin puesto los gemidos
i no avían cesado ya los ojos
del triste llanto con mexillas secas,
quando tú, Marco, caes, quando en tantas
tristezas quebrantados desamparas
a nosotros frustrados en tu crédito;
esto no permitía qu'esperassemos
tu edad verde, i virtud i buenos hechos;
que nosotros a ti joven, sin ánimo
i sin alguna habla miserables,
en la estrangera tierra sepultássemos;
mas qu'avías de ser a quien con fama
la virtud igualase al alto Olimpo,
uno qu'a muchos pueblos enseñasses.

Vos, ¡oh entretanto, del Benaco padre
cien Ninfas, i tú, Sarca, que deciendes
de las alpinas cumbres, vos, ¡oh peñas
de Naco!, y vos, ¡oh piedras de Briano,
i espessos bosques con umbrosas cimas,
traed, ¡oh!, traed algún consuelo
a mi Bato, i quitadle de su ánimo
tanta tristeza, a quien la santa ciencia
abraçando no puede dar alivio,
ni puede dar la Musa diligente
con los acostumbrados dulces versos.
Mas después, Bato, que el poeta tracio
grande tiempo buscó i lloró gran tiempo
a su perdida Eurídice robada,
con nada consolar más sus cuidados
puedo que con el blando canto i ciencia.
Siempre, o errase de Ródope 'n las selvas
altas, o en ondas d'Estrimón desierto,
l'acompañó la Musa, siempre al ombro
pendió la ebúrnea lira, diestra en números.
Él siempre contemplava el orbe inmenso,
i el ornato del orbe i las estrellas
con puras lumbres, i los grandes mares,
vastos montes i ríos sin sossiego,
i todo quanto al fin para la tierra.
Cuyo tenor con lei cierta advirtiendo,
poco a poco sintió a su cara Eurídice
borrarsel'en olvido, i en un gozo
mudar la mente triste: ¡tanto puede
la forma de las cosas presentada
ablandar i mover todos los ánimos!

Entre los quales el tu mesmo ermano
reziente de su muerte, mira al cielo
admirado i las casa celestiales
i el día eterno, i la felice gente
por orden, entre quien recibe gozo
contándose con ellos. Con él cerca
las ánimas ilustres, sus abuelos,
i su padre en el rostro de su nieto
fixan los ojos, i la bella efigie
conocen; él su estirpe generosa,
i ve el claro linage, i los conoce
i aprende sus hazañas i sus nombres,
i también quanto has de abitar en tierra.
¡Oh mui dichoso, a quien fue concedido
antes que la vegez triste llegase
tender el passo al celestial camino!

La tierra, en tanto que los astros fueren
i que los mares corran, n'olvidada
al cielo llevará tu nombre i hechos.

Comentarios

Transcripción conforme a la ed. al cuidado de Inoria Pepe y José Mª Reyes (Madrid, Cátedra, 2001, pp. 626-629), salvo restauro de la q seguida de diptongo con u, y algún cambio menor en la puntuación.